Yaşanan döneme göre yeni formlar alan kültürün bu dinamik özelliği, ad seçimindeki usullerde ve önceliklerde de kendini göstermektedir. Adını benimsemeyen, kişiliği ile özdeşleştiremeyen kişinin, adını değiştirmek en doğal hakkıdır. Dönemin özelliklerine ve değerlerine göre bazı isimler popülerliğini yitirirken, bazıları hızla popülerleşip yaygınlaşmakta; bazı isimler yapı, ses ve anlam açısından dilin kurallarının ve toplumun beğeni kalıplarının uzağına düşerek mazide kalırken, yerini duygusal değeri yüksek, olumlu çağrışımları olan, beğeni kalıplarına uyan yeni isimlere bırakmaktadır Günlük hayatta adından hoşnut olmayan insanların sayısı az değildir. Bunların bir kısmı değişim yoluna başvurmuştur[1].
Bir insanın adı, onun şahsiyetiyle alakalı görüleceğinden kişinin hayatını olumlu veya olumsuz etkileyebilir. Çocuğun ismi, çocuğun kişiliği ve yaşayışı üzerinde derin ve kapsamlı etkilere sahiptir. Kişinin adı, onun toplum içinde tanınmasına, ferdileşmesine ve ayırt edilmesine yaradığından, şahsiyetin önemli bir unsurudur[2].
İsim değiştirme davaları ve/veya soyadı değiştirme davalarında davacı, isim veya soyadını değiştirmek isteyen kişiyi temsil etmekte olup, davalı taraf ise Nüfus Müdürlüğüdür. Öte yandan 18 yaşından küçük çocuklar için velayeti ebeveynin olan kişi tarafından ya da vekaletname verecekleri bir avukat tarafından da bu dava açılabilmektedir. İsim ve soyad değiştirme davasında yetkili mahkeme kişinin nüfusunun kayıtlı olduğu yer veya yerleşim yeri mahkemesidir. Soyadı değiştirme davasında görevli mahkeme ise Asliye Hukuk Mahkemesi’dir.
İsim ve Soyadı değiştirme davası için zamanaşımı süresi söz konusu değildir. Soyadını değiştirmek isteyen kişi dilediği zaman bu davayı açabilmektedir. Öyle ki, Türk Medeni Kanunu’nun (TMK) 27.maddesi uyarınca; “Adın değiştirilmesi, ancak haklı sebeplere dayanılarak hâkimden istenebilir. Adın değiştirildiği nüfus siciline kayıt ve ilân olunur.” İsim veya soyismini değiştirmek isteyen kişiler, haklı sebeplerin mevcut olduğunu ispat etmekle mükelleftirler.
Önemle belirtmek gerekir ki, soyadı değişikliği kararına itiraz da gündeme gelmektedir. Soyadı değişikliği nedeniyle zarara uğradığını iddia eden kişi kararın açıklanmasından itibaren 1 yıl içerisinde itirazda bulunmalıdır. Dolayısıyla zamanaşımı hususu bu aşamada önem teşkil etmektedir. Ancak itiraz edecek kişi veya kişiler somut anlamda zarara uğradıklarını ispatla mükelleftirler.
Genel anlamda dava ikame etme yolu ile isim-soyisim değişikliği gündeme gelse bile, 5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu’nunda 2017 yılında yapılan düzenleme ile Soyadı Kanunu’nun 3’üncü maddesine aykırı yazılan, yazım ve imla hatası veya düzeltme işareti kullanılmasından kaynaklanan anlam değişlikleri bulunan ad ve soyadları il ve ilçe idare kurulunun vereceği kararla bir kereye mahsus olmak üzere mahkeme kararı aranmaksızın değiştirilebilmesine imkân tanınmaktadır. 2019 yılında Bazı Kanunlarda ve 375 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile 5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanununa eklenen geçici madde ile belirlenen süre 3 yıl daha uzatıldı. Bunun yanı sıra maddeye eklenen yeni hüküm ile genel ahlaka uygun olmayan ve toplum tarafından gülünç karşılandığı değerlendirilen adlarında mahkeme kararı aranmaksızın il veya ilçe idare kurullarınca değiştirilebilmesine olanak tanındı[3].
İsim değiştirme ve soyisim değiştirme davalarında en sık görülen delil, tanık delilidir. Bunun yanında örneğin Türk vatandaşı olmayan bir kişinin sonradan evlilik yoluyla Türk vatandaşlığı alması ve müslüman olması halinde ismini değiştirmesinin sonucu olarak eski vatandaşı olduğu ülkeye giriş çıkışlarında problem yaşaması hususu, vize ve diğer işlemlere ilişkin iddiasını doğrular nitelikte bulunan evraklarla da gerçekleştirilebilecektir.
Öte yandan, uygulamada en çok merak konusu olan husus ise eşlerden birisi soyadını değiştirdiğinde aile içindeki bireylerin hukuki durumudur. Erkek eş soyadını değiştirdiğinde evlilik dönemi içinde kadının soyadı da değişir. Buna ek olarak, yaşı 18’den küçük çocukların veya evlatlığın soyadı da başkaca bir işleme gerek olmadan kendiliğinden değişir.
Resmi gazetede ilanı yapılan isim ve soy isimin verildiğine dair mahkeme kararı, Nüfus Müdürlüğü'ne gönderilir. Nüfus Müdürlüğü tarafından ise değişen isim ve soy isim kütüğe kaydedilir. Nüfus bilgilerinde değişiklik yaratmayan sadece isim ya da soy isimde değişiklik yaratan bu dava ile yeni kimlik alınabilir. Nüfus Müdürlüğü tarafından yeni kimlik alınarak banka bilgileri, kamu bilgileri ve diğer isim güncellemeleri kişi tarafından yapılmalıdır.
[1] ÇOBAN, Vedat/ SUNKAR, Zeynep Betül/ALTIN, Ece Beril: Bireylerin Ad-Soyad Değiştirme Ve Düzeltme Nedenlerine İlişkin Görüşleri s. 409.
[2] ÇOBAN, SUNKAR, ALTIN: s. 411.
[3] Bkz. https://www.icisleri.gov.tr/mahkeme-karari-olmaksizin-ad-soyad-degisikligi-vatandaslardan-yogun-ilgi-gormeye-devam-ediyor, erişim tarihi 29.10.2022